معرق کاری
معرق کاری چیست
در پاسخ به این سوال میتوان گفت که معرق به معنای وصله، تکه و رگه می باشد. هر کار رگه داری را معرق (mosaic) نامید.
حال که فهمیدیم معرق یعنی چه، بریم سراغ معرق کاری:
معرق کاری نوعی اثر هنری است که تکه های ریز چوب، فلز، پارچه،کاشی و... به زیبایی و در شکل های متفاوت در کنار یکدیگر قرار می گیرند. معرق کاری ایجاد طرح و نقش با استفاده از خرده های ریز بر روی صنایع دستی است. معرق کاری از هنرهای زیبایی است که در دوره سلجوقیان به اوج خود رسید. آثار به جای مانده از قرن ششم هجری به خوبی ظرافت های معرق کاری سلجوقی را نشان می دهد.
در قرن هشتم هجری می توان خارق العاده ترین معرق ها را توسط هنرمندان ایرانی دید. ایرانیان توانستند این هنر کهن را با زیباترین اشکال هندسی و با به کارگیری علم ریاضی ایجاد کنند.
تا قبل از این دوران معرق کاشی بیشتر رایج بود ولی هنرمندان ایرانی معرق را بر روی سطوح کوچکتر و ظریف تر نیز مورد استفاده قرار دادند. هنر مشرق زمین مدیون معرق کاران ایرانی است.
در اکثر شهرهای ایران به خصوص در اصفهان، تبریز، یزد، کاشان و.. نمونه هایی از معرق کاری و کاشی معرق را در ساخت ابنیه تاریخی می توان دید.
معرق چوب اغلب بر روی زمینه چوب با استفاده از دوربری و ترکیب چوب های رنگارنگ به کار می رود.
معرق چوب در صنایع دستی و هنری بسیاری از شهرهای ایران همچون اصفهان همچنان به کار گرفته می شود.
واژه معرق در زمان حمله اعراب به ایران در قرن اول هجری همراه با هزاران کلمه و اصطلاح دیگر وارد ایران شد. حال آن که قدمت این هنر (معرق چوب) در ایران به دوران ایران باستان برمی گردد و نام قبلی این هنر نیز قبل از اسلام موزائیک بوده است. موزائیک یک اصطلاح یونانی از ریشه موز می باشد. و کلماتی مانند موزه و موزیک از ریشه موز گرفته شده است.
یونانیان باستان برای تزئینات موزه از کنار هم گذاشتن قطعات رنگی چوب، فلزات و سنگها بهره بردند که نام این تزئینات را موزائیک نهاده و از آن پس این هنر موزائیک نام گرفت و تا به امروز نیز کاربرد San Vettile دارد. صنعت موزاییک سازی توسط هنرمندان صدرمسیحیت ادامه یافت و در اوایل قرون وسطی به خصوص در قلمرو امپراتوران بیزانسی به اوج شکوفایی خود رسید. (مثلاً موزاییک های کلیسای سان وتیله در راونا)
از تاریخچه دقیق معرق در ایران اطلاع دقیقی دردست نیست. و دلیل آن هم از بین رفتن آثار چوبی در گذر زمان و نبود آثاری که بیان کننده ریشه این هنر باشد است. در بعضی از منابع به اشتباه گفته شده است که معرق چوب برگرفته از کاشی معرق است. این ادعا هم بدلیل تشابه کاشی کاری معرق با معرق روی چوب است که در هر دو ، نقش ها از ترکیب قطعات رنگی جنس مورد نظر شکل می گیرد. در بعضی منابع هم عنوان شده معرق در ایران از هند وارد شده است. در حالیکه در سبک هندی چوب زمینه کار یک تکه است و به علاوه جنس چوب از فوفل است. شیوه کار در سبک هندی به این شکل است که ابتدا طرح را بر روی چوب پیاده کرده و سپس شکل ها را بریده و بعد با تکه های مختلف چوب طرح را پر می کنند.
طبق آخرین کاوش هایی که در شهر سوخته واقع در زابل انجام گرفته است، شانه ای پیدا شده است که بر روی آن گلی با تکه های چوب کار شده است. این شانه متعلق به 5000 سال پیش است. پیدا شدن این شانه دلیلی بر بطلان دو نظریه فوق الذکر می باشد. علاوه بر این طرح گل روی شانه با طرح گلی که بر روی سفالینه ها کشف شده است یکی می باشد که نشان می دهد شانه یافت شده نمی تواند از جایی وارد ایران شده باشد. (بر اساس کاوش های استاد مهران امیر اینانلو)
از دوره سلوکیان آثار چندانی در دست نیست و آثار چوبی دوره اشکانی نیز شباهت به دوره هخامنشی دارد و در دوره ساسانی استفاده از کلاف های چوبی در ساختمان متداول بوده است. در این دوره نوعی رویه کوبی مربع های چوبی انجام می شده که نقش هندسی و انتزاعی داشته است.
معرق در ایران در قرن 6 هجری یعنی در دوره سلجوقیان به سمت کمال رفت و بسیار متداول گردید. در قرن هشتم هجری هنرمندان معرق کار به مراتب از هنرمندان دوره سلجوقی کاملتر و ظریف تر این کار را انجام می دادند. در این قرن هنرمندان موفق شدند اجزایی را که اشکال معرق از آنها تشکیل می شود کوچکتر کنند و لطیف ترین و زیباترین اشکال بنائی و هندسی را در مجموعه ای از رنگهای زیبا و براق که جز در فنون و صنایع شرقی مخصوصاً ایرانی دیده نمی شود نمایش دهند. مخصوصاً ارزانی معرق بیشتر موجب شیوع آن گردید . زیرا هزینه ساختن معرق های لعاب صدفی دار به مراتب کمتر از هزینه آجرهای کاشی مینایی بود و علت این امر واضح است. زیرا در کاشی لازم بود پس از کشیدن رنگ و نقش یک بار دیگر آن را در کوره گذارند و این عمل گذشته از هزینه اضافی که داشت؛ چندان مورد اطمینان نبود و حتی ممکن بود کاشی ها از کوره سالم بیرون نیاید.
هنر صنعت معرق کاری در قرن های نهم و دهم هجری به منتهای ترقی خود رسید و تا دوره صفوی در اوج خود بود و شهرهای اصلی معرق کاری در این دوره ها اصفهان ، یزد ، کاشان ، هرات ، سمرقند و آران و بیدگل بودند.
معرق چوب در دوره قاجاریه به شیوه جایگزینی بوده، اما معرق به شیوه جدید (تکه چینی) نیز در این دوره متداول بوده است. معرق در این دوره اغلب روی مبلمان دیده می شود و به همراه چوب مفتول های فلزی نیز در حاشیه قطعات به کار رفته است.
در دوره معاصر ، هنر معرق همپای حرکت زمان پیشرفت کرد و تحولات و نوآوری های مختلفی در آن پدیدار شد. برای آشنایی با مسیر حرکت این هنر، باید به اولین کارگاه منبت و معرق اشاره کرد که در سال 1310 تحت سرپرستی استاد احمد امامی، تأسیس شد. ابتدا اهم فعالیت آن کارگاه، منبت کاری بود و به تدریج در کنار آن هنر معرق نیز پای گرفت. امروزه این هنر به شیوه های گوناگونی استفاده می شود که در ادامه با آنها آشنا خواهید شد.
اما معرق روی چوب هنری است که کلمه معرق به آن گره خورده است. این هنر به گفته محققان بعد از معرق کاشی رواج یافته است اما همانگونه که گفتیم به دلیل آنکه طول عمر چوب کمتر از کاشی یا فلز است نمونه های قدیمی از آن موجود نمی باشد. برخی می گویند معرق چوب الهام گرفته از معرق کاشی است و زمانی که نسبت به معرق کاشی کم توجهی شد معرق چوب رونق یافت.
از قدیمی ترین آثار معرق روی چوب شانه ای است چوبی که در کاوش های شهر سوخته یافت شده است برخی معتقدند که این شانه را تاجرانی که به ایران می آمدند با خود آورده اند اما کاوش هایی که بر سطح چوبی این شانه انجام گرفته است نشان دهنده وجود طرح ها و نقوش ایرانی بر روی آن است. عمر این شانه را به پنج هزار سال پیش از میلاد تخمین زده اند. این هنر در دوران مغول ها رواج یافت و در دوران صفویه به اوج خود رسید.
از هنر معرق بر روی چوب برای تزئین، در و پنجره و مبلمان و میزها استفاده می کرده اند. چندین نوع رنگ چوب برای پیاده کردن نقوش متنوع در معرق کاری استفاد می شود که در این میان چوب های چوب های آبنوس، فوفل، گلابی، سنجد و توت از اصیل ترین و کاربردی ترین چوب ها بودند. اما در مواردی از مصالحی غیر از چوب نیز در ساخت آثار معرق استفاده می شد . عاج فیل، استخوان شتر، صدف طبیعی، و برش هایی از خاتم و فلزات از این دست مصالح بودند که جلوه و زیبایی مخصوص به خود را داشتند.
در ساخت معرق روی چوب ابتدا طرح مورد نظر را که روی یک کاغذ می کشند و یا آن را چاپ کرده و بر روی یک زمینه چوبی می چسبانند سپس با کمان اره مویی آن را به چندین قسمت برش می دهنند. سپس تکه های به دست آمده را که به آن شابلون نیز می گویند بر روی زیر کار اصلی میخ می کنند. در این مرحله هنرمند رنگ هایی که برای این طرح احتیاج دارد را در میان چوب های رنگی انتخاب می کند و آن ها را به اندازه شابلون ها برش می دهد و جای آن ها بر روی سطح اصلی کار می چسباند.
به غیر از کاشی و چوب ، امروزه با شیشه و چرم و فلز نیز معرق کاری انجام می شود که همگی از هنر های نوپایی هستند. در معرق کاری روی شیشه یا همجوشی ابتدا شیشه به اندازه قطعات دلخواه برش داده می شود و سپس شیشه ها را رنگ می کنند و در کنار یکدیگر قرار می دهند، در مرحله بعد کار را درون کوره می گذارند در این مرحله حرارت باعث به هم چسبیدن و یا به اصطلاح جوش خوردن شیشه ها به یکدیگر می شود. این هنر را یک هنر وارداتی می دانند که از اروپا و کشور هایی مانند ایتالیا و اسپانیا به ایران آمده است.
یکی از زیباترین جلوه ای هنر ایرانی، هنر سوخت معرق پوست است. این هنر مجموعه ای از چندین هنر ناب ایرانی است و فردی که این هنر را بداند یعنی بر ده رشته از صنعت و هنر تسلط دارد. این رشته ها شامل تهیه پوست، طراحی، الوان سازی، معرق کاری، منبت کاری، تذهیب، تشعیر، خوشنویسی، طلااندازی و صحافی. پیشینه آن به دوران پیش از تیموریان می رسد و طرح های کاربردی در آن ابتدا اشکال ساده و هندسی بودن اما با گذشت زمان و رونق یافتن هنر نقاشی ایرانی نقوش تذهیب، اسلیمی، مینیاتور و طرح های دیگر نیز در این هنر به کار برده شد. از هنر سوخت معرق پوست بیشتر در جلد کتاب های نفیس از جمله قرآن استفاده می شد.
از آنجا که هنر معرق (کنار هم قرار گیری قطعات) بیشترین جلوه اصلی را به این کار می دهد جدا از تمام هنر هایی که در سوخت معرق پوست به کار برده می شود آن را به نام معرق چرم می شناسند.
در طی سالیان، معرق همپای حرکت زمان پیشرفت کرد و تحولات و نوآوری های مختلفی در آن پدیدار شد. برای آشنایی با مسیر حرکت این هنر، باید به اولین کارگاه منبت و معرق اشاره کرد که در سال 1310 تحت سرپرستی استاد احمد امامی، تأسیس شد باید اشاره کرد و همچنین از اساتید متقدمی چون پرویز زابلی، عباس شه میرزادی، علی و خلیل امامی ، و احمد رعنا یاد کرد. ابتدا اهم فعالیت آن کارگاه، منبت کاری بود و به تدریج در کنار آن هنر معرق نیز پای گرفت. این هنر در آغاز برای تزئین سطح میز، بوفه، در و تکیه گاه صندلی به کار برده می شد، و تنها نقش های اسلیمی یا گره یا پنج رنگ محدود چوب های آبنوس، فوفل، گلابی، سنجد و توت مورد استفاده قرار می گرفت و گاه برای تنوع، از برش های خاتم برای اشباع نقش ها استفاده می کردند. رنگ خاتم ها به همان پنج رنگ فوق الذکر محدود بود و به خاتم چوبی شهرت داشت.
در آن ایام، شیوه معرق کاری در مقایسه با روش امروزی بسیار متفاوت بود و بیشتر به روش معرق هندی اجرا می شد. بدین طریق که هنرمندان ابتدا به وسیله کارد مخصوص منبت، محل قرار گرفتن نقش ها را روی شیء مورد نظر مطابق طرح می کندند و سپس نقش ها را از چوب های رنگی به وسیله ی مته ای که اختصاص به تعمیر چینی داشت و سوهان های مخصوص و ارّه ای به نام چکی، دوربُری می کردند و در محل مقرر قرار می دادند.
معرق چوب از همان ابتدا برای تزئین به کار گرفته شد. اغلب برای زیبایی سطح میز، بوفه، کتابخانه و لوازم چوبی از نقش هایی اسلیمی استفاده می شد.
شما نیز با شرکت در کلاس های آموزش تخصصی منبت کاری میتوانید از این هنر در خلق آثار هنری و دکوری مختلف بهره ببرید مناسب ترین چوب های رایج در معرق چوب نیز آبنوس، گلابی، توت و سنجد است که هر کدام در رنگ و بافت متفاوتی وجود دارند. از آثار فاخر معرق کاری مربوط به سال های 1313 و 1314 می توان دو تابلوی ارزشمند را نام برد که اولی هنر دست استاد احمد رعنا و با طرح دوسوارکار بوده و دومی اثر هنرمند بی بدیل استاد عباس شه میرزادی است که طرح یک زن را با ظرافت تمام ایجاد کرده است.
از سال 1334 به بعد تنوع رنگی بیشتری در معرق کاری به کار گرفته شد. استاد محمد طاهر امامی از پیشگامان سبکی جدید با رنگ های متفاوتی در معرق می باشد ایشان پدر معرق کاری ایران نامیده می شوند.
این سبک جدید با به کارگیری مواد شیمیایی ایجاد می شد و دیگر معرق محدود به چند رنگ خاص نبود. به این ترتیب انواع چوب های صنعتی نیز توانستند در عرصه معرق کاری حضور یابند.
تابلوی مرغ و آشیانه استاد محمد طاهر امامی که در سال 1342 رونمایی شد یکی از با ارزش ترین آثار با چوب های صنعتی و تنوع رنگی است. معرق تمام برجسته کاری است که برای اولین بار در این اثر دیده شد.
تابلوی مرغ و آشیانه با استفاده از مرغی کاملا حجم دار و برجسته از جنس صدف ساخته شده که در زیبایی بی نظیر است. نمونه کارهای گروه هنری استاد طاهر امامی حتی به خارج از مرزهای ایران هم راه یافته است.
منبر معرق، منبت با گره چینی و معرق دوار، خطاطی شده توسط خود استاد یکی از معروف ترین کارهایی است که به سفارش مسجد هامبورگ ساخته شده است. این اثر فاخر در سال 1347 به اتمام رسید.
معرق کاری هنر چیدمان ریز در کنار یکدیگر است اما این تکه های کوچک نمی توانند به تنهایی استحکام لازم را داشته باشند بلکه می بایست بر روی سطحی قرار گیرند.
به سطحی که معرق بر روی آن انجام می شود زمینه گویند. در معرق کاری به طور معمول دو نوع زمینه مورد استفاده قرار می گیرد.
برخی از تحولات هنر معرق :
نمایش بُعد از طریق فضاسازی، که تحولی در ترکیب بندی های سطح گذاشته است. (تابلو بزم درویشان).
استفاده از فلزات و سنگ (تابلو گلدان گل و زنان عشایر)
نمایش نقش در دو سطح (دو پلانه)
نشان دادن عمق با استفاده از پلی استر(polyester) (تابلو عقاب)
معرق زمینه چوب
معرق زمینه رنگ (پلی استر): معرق در هر زمینه ای که کار شود می تواند به صورت تزئینی و یا کاربردی به کار گرفته شود منبت را می توان برای نمای راه پله، درب، سطح میز، قاب پنجره، اجناس تزئینی مورد استفاده قرار داد.
تنها چیزی که می توان ارزش معرق کاری را بیشتر کند تکه های چوب به کار رفته در آن است که باید ضخامتی بین 2 تا 3 میلیمتر بوده و از چوب هایی سالم و بدون ترک خوردگی و یا پوسیدگی استفاده شود.
بدیهی است هر چه چوب خشک تر باشد بهتر است و امکان ترک خوردن در آینده وجود ندارد.
معرق چوب هنری است که هم به صورت تزئینی (تابلویی) و هم به صورت کاربردی مورد استفاده قرار می گیرد. که انواع کاربردی آن عبارت است:
1) صفحه میز
2) جام درب
3) پارکت، راه پله، سقف و غیره.
مصالح چوبی
در معرق چوب از انواع چوب رنگی استفاده می شود مانند : سنجد ، عناب ، نارنج ، گردو ، شمشاد ، اقاقیا ، توت ، چنار ، زبان گنجشک ، توسکا ، آزاد، آبنوس و غیره.
این چوب ها را در اندازه های متفاوت و به قطر حدوداً 5 میلی متر برش زده و پس از خشک کردن آن در اختیار معرق کاران قرار می گیرد.
مصالح غیر چوبی
مصالح طبیعی مانند : عاج فیل ، استخوان و صدف
مصالح مصنوعی مانند : صدف مصنوعی ، خاتم ، مس و برنج
مبلمان تیک ملایر تولید مبل استیل و مبل راحتی در شهر جهانی مبل و منبت ملایر