ابزار و موادی که در منبت کاری چوب استفاده می شود

مواد و ابزار در منبت چوب

هنر منبت‌کاری نوعی کنده‌کاری بر روی چوب به شمار می‌رود. این هنر معمولاً پیدایشی و غيرالحاقی است و عموماً از زیر ساخت قطعاتی کنده‌کاری می‌شود تا حجم مورد نظر به دست آید، ولی عمدتاً الحاقی آن نیز وجود دارد. مواد و مصالح در منبت چوب عبارت‌اند از:
الف) فرآورده‌‌های مستقیم چوبی

قسمت عمده‌‌ی مصالح مصرفی در هنر منبت، فرآورده‌‌های مستقیم چوبی هستند. این فرآورده‌ها اغلب به صورت تخته و پروفیل‌‌های آن مصرف می‌شود.

برای اجرای منبت، مهم‌ترین چیزی که در نظر گرفته می‌شود خواص فنی چوب‌هاست، بنابراین شکل ظاهری چوب‌ها (نقش و رنگ) در درجه‌ی دوم اهمیت قرار می‌گیرد. خواص فنی چوب‌ها از این قرار است:

۱. فشردگی الیاف: به طور کلی می‌توان گفت که میزان فشردگی الیاف چوب‌ها با قابلیت ظرافت‌کاری آنها، رابطه‌ی مستقیم دارد. به این ترتیب که هر چه الیاف چوب فشرده‌تر باشد می‌توان طرح‌ها و نقش‌‌های ریز و پرکارتری را به روی آن کنده‌کاری نمود. در مجموع می‌توان گفت هر چه طرح مورد نظر برای منبت متراکم‌تر و پرکارتر باشد، باید از چوب فشرده‌تر استفاده شود. به طور کلی چوب‌هایی که دارای وزن حجمی بالای ۵۰ ٪ باشند برای منبت‌کاری مناسب‌تر هستند.

۲. شكل الياف: چوب‌هایی که الیافشان راست و هماهنگ و موازی با هم باشند، برای منبت‌کاری مناسب‌ترند . از طرفی بهتر است همه‌ی الياف در یک جهت و در امتداد رشد درخت و موازی با محور طولی تنه‌ی درخت باشد، در ضمن بهتر است الیاف چوب، نسبت به هم دارای اتصال و چسبندگی زیاد و اصطلاحاً «منسجم» باشند. چوب‌هایی با خصوصیات اليافی مذکور را اصطلاحاً «رام» می‌گویند، به دلیل اینکه این چوب‌ها دقیقاً به اختیار و فرمان منبت‌کار در مسیر مورد نظر کنده‌کاری می‌شوند و در ضمن اليافشان به هنگام کار به طور ناگهانی کنده و اصطلاحاً «لاشه» نمی‌شود.

٣. طول الياف: چوب‌هایی که طول اليافشان خیلی بلند باشد به هنگام کنده‌کاری «لاشه» می‌شوند. همچنین چوب‌هایی که طول الياف خیلی کوتاه دارند به هنگام کنده‌کاری خرد می‌شوند. بنابراین برای اجرای منبت معمولی چوب‌هایی با طول الياف متوسط (حدود نیم تا یک میلی‌متر) مناسب‌تر هستند.

۴. خوش پرداختی: شایسته است برای منبت‌کاری از چوب‌‌های خوش پرداخت استفاده نمائیم. این گونه چوب‌ها، دارای الیافی منسجم و فشرده هستند و بدون پلیسه ساییده شده و تراش می‌خورند و به خوبی قابلیت صیقل‌پذیری دارند.

۵. بی‌آسیب بودن: اگر چه برخی هنرمندان از گره یا ترکیدگی یا تابیدگی چوب‌ها در جای مناسب خود استفاده نموده، یک اثر هنری می‌آفرینند، اما توصیه می‌شود چوب مصرفی در منبت‌کاری بدون پوسیدگی، تابیدگی و حتی ترکیدگی و گره باشد.

۶. خواص ظاهری: در چوب مصرفی منبت، رنگ و نقش در درجه‌ی دوم اهمیت قرار دارد، ولی این خاصیت در ظاهر شیء منبت شده بسیار مهم است، بهتر است برای اجرای این هنر از چوب‌هایی استفاده شود که رنگ و نقش جذابی داشته باشند و در ضمن این رنگ و نقش، مناسب آن وسیله و محل استفاده‌ی آن نیز باشد.

معمولاً چوب‌هایی دارای ظاهر چشمگیرتر هستند که نقش دوایر سالیانه پر تضاد و رگه‌‌های مواج و متمایز داشته باشند. البته بهتر است تمام سطح چوب مورد نظر، نمایی متنوع و هماهنگ و در امتداد هم داشته باشد.

مهم‌ترین گونه‌‌های چوب مصرفی در منبت‌کاری عبارت‌اند از:

چوب‌‌های آبنوس و شمشاد برای منبت خیلی ظریف.

چوب‌های گردو، زالزالک (کویچ)، زبان گنجشک، پاليساندر و ماهاگونی، برای منبت معمولی و تا حدی پر کار.

چوب‌‌های راش، افرا و توسکا برای منبت معمولی و تا حدی درشت.
ب) فرآورده‌‌های لایه‌ای

فراورده‌‌های لایه‌ای مثل روکش و چندلایی ندرتاً و معمولاً در زیر ساخت معرق منبت به کار می‌رود.
ج) مصالح حیوانی

گاهی در منبت معرق به همراه چوب قطعاتی از صدف و استخوان نیز تراش داده شده به کار می‌رود.
د) چسب‌ها

عمده‌ترین چسب مورد استفاده در منبت، چسب سفید نجاری است که غالباً در چسباندن قطعات زیر ساخت یا چسباندن قطعات منبت معرق به کار می‌رود.
ابزارهای منبت‌کاری

الف) میزکار: میزی است که قطعات چوبی به روی آن مهار می‌شود. بلندی این میز حدود یک متر است و پهنای آن بستگی به محیط کارگاه دارد. معمولاً این میز را از چوب‌‌های مستحکم می‌سازند و به روی آن گیره‌ای نیز نصب می‌کنند.

ب) ابزارهای ضربه: در برخی از مواقع لازم است برای کنده‌کاری به ابزارهای تراش ضرباتی وارد نمائیم. ابزارهای ضربه وسیله‌ی ضربه زدن به ابزارهای تراش هستند، ضربه زدن به ابزارهای تراش باعث می‌شود که این ابزارها بتوانند الياف چوبی را به راحتی برش دهند، در ضمن عمل تراش را دقیقاً در جهت مورد نظر هدایت کنند.

ابزارهای ضربه در منبت‌کاری چکش‌هایی هستند که قسمت سر آنها از جنس چوب یا پلاستیک است. به کار بردن این چکش‌ها باعث می‌شود که ضربه قابل کنترل باشد و به دسته مغار آسیب نرسد.

ج) چاقو منبت: این وسیله از جمله ابزارهای کنده‌کاری سنتی ایران است که در حال حاضر نیز کمابیش به کار می‌رود. چاقو منبت دارای وسعت مانور زیادی است و می‌تواند به جای همه مغارهای امروزی به طور ظریف عمل نماید.

برای کنده‌کاری چوب با این ابزار معمولاً به آن ضربه نمی‌زنند زیر قادر است کار تراش را به راحتی با فشار دست انجام دهد. عملکرد این وسیله به نحوی است که می‌تواند چوب را به صورت احجام مختلفی اعم از مسطح، منحنی، گوشه و زاویه‌دار، کنده‌کاری نماید و در ضمن می‌تواند ظریف‌ترین خطوط و شیارها را نیز ایجاد کند.

د) مغار: مغارها نیز ابزار تراش و کنده‌کاری چوب‌اند، لیکن نسبت به «چاقوی منبت» ظرافت کمتری دارند. این وسایل به سه نوع تخت، گلویی و شفره دسته‌بندی می‌شوند.

۱. مغار تخت: ابزاری است با دسته‌ی چوبی یا پلاستیکی دوکی شکل که به راحتی در دست جای می‌گیرد. تیعه‌ی این ابزار فولادی و دارای راستای مستقیم و مقطع آن به شکل ذوزنقه یا مستطیل است.

عملکرد اصلی مغار تخت ایجاد کنده‌کاری به صورت مسطح است و در حالت عادی یک شیار به شکل مکعب مستطیل در چوب می‌تراشد. البته می‌توان با مانور دادن به آن سطوح مقعر و محدب و کنج‌ها و حتی زوایا را نیز تراش داد. بدیهی است هر چه عرض تیغه این مغار کمتر باشد، ظریف‌تر عمل می‌کند.

۲. مغار گلویی: دسته‌ی این مغار، شبیه مغار تخت است. این مغار دارای یک تیغه‌ی فولادی است که معمولاً راستای مستقیم دارد، ولی گاهی ممکن است برای کارهای خاص (مثل تراش کاسه سازها) راستای تیغه‌ی آن را با انحنا هم بسازند.

تیغه‌ی مغار گلویی به صورت ناودانی است و مقطع آن به شکل پهن می‌باشد به همین دلیل به آن «ناخنی» هم می‌گویند. از آنجا که مغار گلویی برای ساخت شیوه‌‌های مختلف منبت به کار می‌رود، میزان انحنای مقطع آن را به شکل‌‌های متفاوت می‌سازند و می‌توان آن را به سه دسته تقسیم نمود: مغارهای گلویی با انحنای مقطع کم (که به گلویی باز معروف است)، با انحنای مقطع متوسط (که به گلویی نیم باز معروفند)، و با انحنای زیاد (که به گلویی بسته معروف‌اند).

عملکرد این مغار معمولاً کنده‌کاری در مسیر منحنی است . به هنگام کنده‌کاری یک شیار ناودانی شکل در چوب می‌تراشد. این مغار قادر است چوب را به صورت محدب و مقعر تراش دهد . بدیهی است هر چه عرض این مغار کمتر باشد با ظرافت بیشتر عمل می‌کند و هرچه انحنای بیشتری داشته باشد با قوس بیشتری کنده‌کاری می‌نماید.

٣. مغار شفره: این مغار دسته‌ای شبیه مغار تخت و تیغه‌ای معمولاً با راستای مستقیم دارد. گاهی برای امور خاص آن را با راستای منحنی نیز می‌سازند. مقطع نوک این مغار به صورت عدد (۷) هفت است و دهانه آن به سه صورت بسته و نیم باز و باز ساخته می‌شود.

عرض تیغه‌ی این مغار را بین ۵ تا ۵۰ میلی‌متر می‌سازند که شماره‌ی آن بسته به همین عرض تعیین می‌شود. این مغار برای ایجاد شیارهای کُنج‌دار، چه به صورت مستقیم و چه به صورت منحنی به کار می‌رود، ولی می‌تواند کنج‌ها و لبه‌ها و زوایا را نیز تراش دهد.

۴. مغار چاقویی: این مغار از لحاظ شکل مقطع تیغه، شبیه مغار تخت است فقط لبه‌ی برش آن بر لبه‌ی کناری عمود نیست و زاویه ۴۵ درجه می‌سازد و به خاطر داشتن این شکل تیغه قدرت عملکرد زیادی دارد و به خصوص در تراش انحناها و لبه‌ها و کنج‌ها توانایی بیشتری دارد.

۵. مغار کبریتی: به مغارهایی گفته می‌شود که عرض تیغه‌ی آن کمتر از ۵ میلی‌متر باشد. این مغارها برای کنده‌کاری‌‌های خیلی ظریف به کار می‌روند.

۶. اسکنه: نوعی مغار تخت است که ضخامت تیغه‌ی آن از عرضش بیشتر باشد، این شکل تیغه باعث می‌شود تا بتوان به هنگام کنده‌کاری تیغه را به چوب تکیه داد و با فشار، تراشه‌‌های بیشتری برداشت.
ه‍) ساینده‌ها

1. چوب‌سای: چوب‌سای یا چوب‌ساب ابزاری است فولادی که می‌تواند از چوب، براده‌‌های درشت برداشته، آن را سریع بساید. این ابزار دارای سطحی با آج‌‌های دندانه‌دار است که دندانه‌‌های آن به صورت ریز و درشت ساخته می‌شود.

۲. سوهان‌ها: ابزارهایی فولادی هستند که از چوب، براده‌‌های ریز برداشته، تا حدی سطح آن را یکنواخت و حتی پرداخت نیز نماید. بر خلاف چوب‌سای‌ها، در سطح سوهان‌ها آج‌هایی به صورت شیارهایی وجود دارد.